ЕмдіктамақтануМедициналық кітапхана

Ауру микобактерия туберкулезінен туындайды.Әр түрлі органдар мен жүйелерге (өкпе, ішек, сүйек және буын, бүйрек, серозды мембраналар, көмей және назофаринс, тері, бауыр, жүрек-тамыр жүйесі) әсер етуі мүмкін. Патогенетикалық механизмдер туберкулезді кешенді емдеуде емдік тамақтанудың маңызды рөлін анықтайды.

Диеталық терапия дененіңқорғанысынарттыруға, репаративтіпроцестердіынталандыруға, метаболикалықбұзылыстардықалыпқакелтіруге, бұзылғанфункциялардықалпынакелтіругежәнегиперергиялықреакциялардыазайтуғабағытталған.

Емдік тамақтану- процестің сипатын, белсенділік дәрежесін, ағзаның реактивті қабілетін, ас қорыту органдарының жағдайын және науқастың өмір салтымен қатар жүретін аурулардың  асқынуларын, зардап шеккен органдардың функционалды жағдайын және май мен шектеулерді ескере отырып құрылуы тиіс.

Диетаның энергетикалық құндылығын есептеу кезінде науқастың бойын, дене салмағын, жынысын және өмір салтын (режимін) ескере отырып, туберкулезде инфекциямен және фебрильді күймен байланысты энергия шығындарының жиі болуын ескеру қажет. М. И. Певзнер дене салмағының әр килограмына тағайындауды ұсынады:

а) ) толық демалу режимінде — 147 кДж (35 ккал);

б) салыстырмалы демалыс режимінде (жату-күніне 5-6 сағат) шағын серуендеу— 167 кДж (40 ккал);

в) жаттығу режимінде (күніне 3,5 сағат жату, жұмыс барысы және қозғалмалы ойындар)—188 кДж (45 ккал);

г) күні бойы екі сағаттық тынығумен және 3-6 сағат бойы жұмыспен еңбек режимі кезінде — 209 кДж (50 ккал).

Науқастың дене салмағы нормадан төмен және біртіндеп салмақ жоғалту жағыдайда күшейтілген тамақтану тағайындалады және диетаның энергетикалық құндылығын v3-те тиісті мәнмен салыстырғанда арттыруды қамтамасыз етеді. Асқазан, ішек, бауыр және жүрек-қан тамырлары жүйесінің жұмысында қатты бұзылулар болған кезде сіз күшейтілген тамақтануға жүгінбеуіңіз керек. Бұрын қолданылған диетаның энергетикалық құндылығының едәуір артуы, артық тамақтану деп аталады, өзін ақтамады. Бұл ас қорыту жүйесінің шамадан тыс жүктелуіне, аралық зат алмасуына, реттеуші механизмдердің шамадан тыс жүктелуіне, қорғаныстың әлсіреуіне және ағзаның аллергиясының жоғарылауына әкеледі. Күшейтілген тамақтанудың пайдалы әсері дене салмағының жоғарылауымен емес, тәбеттің, көңіл-күйдің және сергектіктің жақсаруымен дәлелденеді. Сонымен қатар, егер науқастың дене салмағы бір уақытта жоғарыламаса, тағамның сапалық құрамын қайта қарау керек.

Ақуыздың көбеюіне байланысты диетаға ақуыздың көп мөлшерін қосу көрсетілген (асқыну кезеңінде 2,5 г дейін, және 1 кг дене салмағына 1,5—2 г дейін туберкулез процесінің өршуінен тыс) \ бұл организмнің туберкулез инфекциясына төзімділігін арттыруға ықпал етеді. Ақуыздардың тиісті мөлшерінің кем дегенде жартысы жануарлардан алынуы керек (ет, балық, жұмыртқа, сүт, ірімшік және т.б.).

Ағзада аминқышқылдарының — аргинин, триптофан, фенилаланиннің алмасу процесінде антибиотиктік әсері бар заттар пайда болуы мүмкін деп саналады. Сондықтан диетаға, әсіресе осы амин қышқылдарына бай тағамдарды қосқан жөн (сүт, ірімшіктің түрлерін, тауық, түйетауық, сиыр, кальмар балығы, кета уылдырығы, кептірілген ақ саңырауқұлақ, какао, соя, ұршақ және т.б.).

Туберкулез процесінің асқынуынан тыс ағзаны көмірсулардың қалыпты мөлшерімен қамтамасыз ету керек (1 кг дене салмағына К г-да). Процесті белсендіру кезінде олардың диетадағы құрамын азайту ұсынылады (дене салмағының 1 кг-на 4-5 г дейін), бұл қабынуға қарсы әсер етеді. Көмірсулардың, әсіресе оңай сіңетін (қант, бал, джем және т. б.) шектелуі вегетативті жүйке жүйесінің тұрақсыздығымен (гипо - және гипергликемияның жойылған белгілері), дененің жоғары сезімталдығы білінеді.

Бұрын көп мөлшерде майды қолдану ұсынылмайды, өйткені ол денеге теріс әсер етеді. Диетадағы артық май ацидотикалық ығысуға ықпал етеді, ас қорыту органдарының қызметін қиындатады, диареяны, бауырдың майлы инфильтрациясын тудырады, асқазан секрециясы мен тәбеттің жиі төмендеуін тежейді. Жылдам қанықтыру ағзаға ақуыздардың, дәрумендер мен минералдардың жеткіліксіз енуіне әкеледі. Қазіргі уақытта ремиссия кезеңінде туберкулез процесін жандандыру кезінде диетадағы май мөлшерін (дене салмағының 1 кг үшін 1 г дейін) және майдың қалыпты мөлшерін (дене салмағының 1 кг үшін 1,5 г) белгілі бір шектеудің орындылығы негізделген. 

Май және өсімдік майларына артықшылық беру керек. Соңғылары маңызды май қышқылдарының негізгі көзі болып табылады.

Туберкулез кезінде дәрумендердің (ретинол, аскорбин қышқылы, эргокальциферол, тиамин, рибофлавин, пиридоксин, ниацин), әсіресе ас қорыту жүйесінің зақымдануы болған кезде (энтероколит, гастрит, гепатит және т.б.) қажеттілік жоғарылайды, бұл витаминдердің сіңуіне кедергі келтіреді. Кейбір дәрумендердің жетіспеушілігі (пиридоксин, аскорбин қышқылы және т. б.) бірқатар Бактерияға қарсы дәрі-дәрмекті (Паскаль-натрий, фтивазид, изониазид, ларусан және т. б.) қолдану арқылы туындауы мүмкін. Жануарларға арналған экспериментте, тағамдық рационда дәрумендер болмаған жағдайда, туберкулезге сезімталдықтың жоғарылауы дәлелденді (И. Я. Гольд-берг). Ағзаны дәрумендердің жеткілікті мөлшерімен қамтамасыз ету туберкулездің ағымына пайдалы әсерін тигізеді.

Денеде кальцийдің азаюы, оның қабынуға қарсы және десенсибилизациялық әсері диетаны кальций тұздарымен бай тағамдарға байланысты байыту қажеттілігін анықтайды (сүт, ірімшік, капуста, жапырақты салат, бұршақ, мейіз және т.б.). Кальцийдің жақсы сіңуіне оны фосформен (1: 1 немесе 2: 1) оңтайлы қатынаста енгізу және денені эргокальциферолдың жеткілікті мөлшерімен қамтамасыз ету ықпал етеді. Тіндерде кальцийді бекіту тұз мөлшерін шектеуге ықпал етеді. Туберкулез процесінің өршуі кезінде 8 г дейін және белсенді емес фазада тәулігіне 12 г дейін тұзды қолдану ұсынылады.  Қуыстарда сұйықтықтың болуы (экссудат, Қос плеврит, эмпиема, трансудат)  тұзды қолдануды күрт шектеуге (күніне 2-4 г) нұсқау ретінде көрсетіледі, бұл сұйықтықтың сіңуіне ықпал етеді. Сонымен қатар, үлкен қан жоғалтудан, диареядан, жиі құсудан кейін тұздың көп мөлшерін енгізу қажет (тәулігіне 20—25 г).

Дененің басқа минералдарға қажеттілігін қамтамасыз ету қажет (темір, магний және басқалары.).

Туберкулезбен улану тіндердің гидрофильділігінің жоғарылауына ықпал ететіндіктен, артық сұйықтықты тұтынудан аулақ болу керек.

Жиі төмендейтін тәбетті арттыру үшін ас мәзірін әртараптандыру, мүмкін қарсы көрсеткіштерді ескере отырып, асқазан секрециясының стимуляторларын (ет сорпасы, балық сорпасы, майшабақ және т.б.) ескеріп, тағамдардың жоғары талғамы мен әсемділігіне қамқорлық жасау, тұрақты тамақтану кезінде жеке тамақтану рационын әзірлеу ұсынылады. және дене температурасының төмендеуі кезінде оның негізгі мөлшерін қолдану. Тамақтану кезінде жағымды сыртқы ортаны құру маңызды (таза және жақсы желдетілетін бөлме, шамадан тыс шуылдың болмауы, жағымды көршілік және т.б.), шамадан тыс жұмыс кезінде — түскі асқа дейін және одан кейін қысқа демалу, кейбір дәрі-дәрмектердің ықтимал теріс әсерін жою, ағзаны жеткілікті дәрумендермен қамтамасыз ету және туберкулез процесін белсенді емдеу маңызды. 

Туберкулез кезінде ішектің зақымдануы, маңызды қоректік заттардың (ақуыздар, дәрумендер, кальций, фосфор, темір және т. б.) сіңуін нмесе бұзылуын есте ұстаған жөн, бұл олардың ағзадағы айқын жетіспеушілігіне әкеледі және тағамдық рационға едәуір көп мөлшерде енгізуді талап етеді. Ретинол ішек жараларын эпителизациялауда маңызды рөл атқарады. Кәсіби диарея тұздың жоғары мөлшерін (20 г дейін) енгізу қажеттілігін анықтайды. Нашар төзімділікке байланысты диетадағы май мөлшерін азайту ұсынылады. Ашыту процестерінің басым болуымен диетадағы көмірсулардың мөлшері шектелуі керек (нан, ботқа, көкөніс және т.б.). Ішектің тағамды шамадан тыс артық қабылдауына жол бермеу үшін  жиі бөліп тамақтану көрсетіледі (тәулігіне 5—6 рет).

Алынып тасталады: тұтас сүт, ащы тағамдар, ысталған ет, қара бидай наны, газдалған сусындар, квас, суық тағамдар, шикі көкөністер, майлы ет, консервілер, маринадтар, май, шикі жұмыртқа.

Рұқсат етіледі: шырышты және үкпе көжелерді, жеңіл сорпаларды, қайнатылған балықты, малынған майсыз майшабақ, суфле, бу котлеттері, тартылған, майсыз ет сорттары, түрлі жарма, пудинг, бидай кепкен наны, қышқыл емес сүзбе, ашты емес  ірімшік, ақуыз омлеті, сары май, угітілген көкөністер (сәбіз, асқабақ, картоп, кәді және т. б.), джем, желе, желе, шикі көкөніс және жеміс шырындары, итмұрын тұнбасы.

 Бүйректің зақымдануы кезінде туберкулезді тітіркендіретін өнімдерді пайдаланудан алып тастау керек (бұрыш, қыша, хрен, шомыр, алкоголь, ысталған, консервілер).

Экссудатты плеврит кезінде тиісті бөлімде көрсетілген түзетулер енгізу қажет (286см. с.).

Көмей мен жұтқыншақтың туберкулезден зақымдану кезінде денені ретинолдың көп мөлшерімен қамтамасыз ету өте маңызды, өйткені бұл шырышты қабықтың зақымдалған жасушаны қалпына келтіруге көмектеседі. Сұйық, желе тәрізді, жақсы үгілген және ботқа түрінде баяу тамақтанған жөн. Тітіркендіргіш тағамдарға тыйым салынады (ашты, тұзды, маринадталған, ашытылған капуста, қыша, бұрыш, уксус, хрен, салқын және ыстық тағамдар). Шырышты сорпалар, әлсіз мұздатылған сорпалар, сүзілген желе, сұйық сүт ботқалары, қайнатылмаған картоп пюресі, сүт, әлсіз кофе, сүт қосылған шай ұсынылады.

Сүйектер мен буындардың туберкулезі кезінде ағзаны кальций мен фосфордың мөлшерін көбейтуге ерекше назар аудару қажет. Кальций тұздарын жақсы сіңіру үшін диетада эргокаль-циферолдың жеткілікті мөлшері көрсетілген, оны, атап айтқанда, балық майын тұтыну арқылы қамтамасыз етуге болады.

Туберкулез кезінде терінің зақымдануы (қызыл жегі) көмірсулардың, тұздардың (3-5 г дейін) қалыпты шектелуі және дәрумендердің (ретинол, аскорбин қышқылы, эргокальциферол) жоғары мөлшерін енгізу ұсынылады.

Бауырдың зақымдануы жұмыртқаның сарысын, майлы етті, балық пен көкөністерді, май қамырын, ысталған еттерді, ащы тағамдарды, күшті кофені, алкогольді ішімдіктерді алып тастаудың орындылығын анықтайды.

Қан қақыру денені дәрумендердің көп мөлшерімен (аскорбин қышқылы, филлокинондар), кальций тұздарымен және үлкен қан жоғалтуымен — тұздың көп мөлшерімен қамтамасыз ету маңызды. Салқындатылған  кисель, жеміс-жидектен желе, сүтпен үгітілген сүзбе , кілегей, шала пісірілген жұмыртқа, сұйық сүтті ботқа, салқындатылған сусындар (таматты сок, қышқыл лимон суы және т.б.).

Өкпе туберкулезінің асқынуы кезінде  өкпе-жүрек жеткіліксіздігі сұйықтықты, тұзды шектеуді, диетаны калий тұздарымен байытуды, ашығуды көрсетеді (толығырақ «Созылмалы қан айналымы жеткіліксіздігі» бөлімін қараңыз, 254б).

Туберкулез асқынған кезде ісінусіз альбуминурия кезеңінде күнделікті диетада науқастың 1 кг салмағына 2 г дейін ақуыз, негізгі процестің сипатына сәйкес майлар мен көмірсулардың мөлшері болуы керек. Ісінудің болуы тұзды күрт шектеуді қажет етеді (2—4 г). Азотемия кезінде диетадағы ақуыз мөлшерінің азаюы көрсетілген (толығырақ «Созылмалы қан айналымы жеткіліксіздігі» бөлімін қараңыз, 270 б).

Туберкулезбен ауыратын науқастарға емдік тамақтануды тағайындау кезінде диета негізге алынады №  11.

Реактивтілігі төмен және аурудың баяу өтетін өкпе туберкулезімен ауыратын науқастарға арналған бір күндік мәзір. 1-ші таңғы ас: сүзбе пудингі  (130 г), қарқұмық сүтті ботқасы (220 г), шай (200 мл). 2-ші таңғы ас: кальциленген ірімшік (100 г), кептірілген өріктен мусс (125 г). Түскі ас: түшпарамен сорпа (500 г), қуырылған көкөністен бифштекс (70 г), қансыз алма кампоты (180 г). Бесіндік: пісірілген жұмыртқа (1 шт.), итмұрын қайнатпасы (200 мл). Кешкі ас: пісірілген балық, картоп қосылған көмпештелген нан (250 г), сәбіз езбесі (200 г),  қантсыз лимонмен шай (180 мл). Ұйқыға жатар алдында: айран (200 г). Күні бойы: бидай наны  (200 г), кебек нан (150 г), қант (30 г).

Туберкулезге арналған диеталық терапияның кең таралған әдістерінің қатарына қымызбен емдеу жатады.. Рекомендуется назначать кумыс по одному стакану 5—6 раз в день. Күніне 5-6 рет қымыз сусынын қабылдау тағайындалады. Өкпеде және плеврада жіті өтетін және созылмалы іріңдеу кезінде қымызбен емдеуге болмайды (іріңдеу, бронхоэктазы, пиопневмоторакс), асқазан секрециясы жоғары ойық жара ауруы мен гастрит, бауыр аурулары, ішекте ашыту процестерінің басым болуы, метаболизм аурулары (қант диабеті, подагра, семіздік), вегетативті жүйке жүйесінің айқын тұрақсыздығы бар невроздар, қалқанша безінің гиперфункциясы, II-III сатыдағы қан айналымы жеткіліксіздігі, ішек пен бүйрек туберкулезі.

Диетотерапия направлена на повышение защитных сил организма, стимуляцию репаративных процессов, нормализацию обменных нарушений, восстановление нарушенных функций и снижение гиперергических реакций.

Лечебное питание должно строиться с учетом локализации, характера процесса, степени активности, реактивной способности организма, состояния органов пищеварения, упитанности и образа жизни больного, сопутствующих заболеваний и осложнений, функционального состояния пораженных органов.

При расчете энергетической ценности диеты наряду с учетом роста, массы тела, пола и образа жизни (режима) больного необходимо иметь в виду частое наличие при туберкулезе повышенного расхода энергии, связанного с инфекцией и лихорадочным состоянием. М. И. Певзнер рекомендует назначать на каждый килограмм массы тела:

а) при режиме полного покоя — 147 кДж (35 ккал);

б) при режиме относительного покоя (лежание — 5—6 ч в течение дня) с небольшими прогулками — 167 кДж (40 ккал);

в) при тренировочном режиме (лежание 3,5 ч в течение дня, подвижные игры и трудовые процессы)—188 кДж (45 ккал);

г) при трудовом режиме с двухчасовым отдыхом в течение дня и работой в течение 3—6 ч— 209 кДж (50 ккал).

При массе тела больного ниже нормы и прогрессирующем похудании показано назначение усиленного питания,  которое предусматривает повышение энергетической ценности  диеты на V3 по сравнению с должной. Не следует прибегать к усиленному питанию при выраженных нарушениях деятельности желудка, кишок, печени и сердечно-сосудистой системы. Ранее практиковавшееся более значительное повышение энергетической ценности рациона, так называемое избыточное питание, себя не оправдало. Оно ведет к перегрузке органов пищеварения, межуточного обмена, перенапряжению регуляторных механизмов, ослаблению защитных сил и повышению аллергизации организма. О благотворном влиянии усиленного питания свидетельствует не столько увеличение массы тела, сколько улучшение аппетита, настроения и появление бодрости. Вместе с тем, если масса тела больного при этом не увеличивается, необходимо пересмотреть качественный состав пищи.

В связи с усиленным белковым распадом показано включать в рацион повышенное количество белка (в период обострения до 2,5 г и вне обострения туберкулезного процесса до 1,5—2 г на 1 кг массы тела) \ что способствует повышению сопротивляемости организма к туберкулезной инфекции. Не менее половины положенного количества белков должно быть животного происхождения (мясо, рыба, яйца, молоко, творог и др.).

Считают, что в процессе обмена в организме аминокислот — аргинина, триптофана, фенилаланина могут образовываться вещества, обладающие антибиотическим действием. Поэтому целесообразно включать в рацион пищевые продукты, особенно богатые этими аминокислотами (молоко, творог, брынзу, твердые сыры, курицу, индейку, говяжью и свиную печень, кальмары, кетовую икру, белые сушеные грибы, какао, сою, горох и др.).

Вне обострения туберкулезного процесса следует обеспечивать организм нормальным количеством углеводов (У г на 1 кг массы тела). При активизации процесса рекомендуется снижать их содержание в рационе (до 4—5 г на 1 кг массы тела), что оказывает противовоспалительное действие. Ограничение углеводов, особенно легкоусвояемых (сахар, мед, варенье и др.), показано при нарушениях нервной регуляции, которые проявляются лабильностью вегетативной нервной системы (стертые симптомы гипо- и гипергликемии), при гиперсенсибилизации организма.

Ранее практиковавшееся употребление большого количества жира не рекомендуется, так как он оказывает отрицательное влияние на организм. Избыток жира в рационе способствует ацидотическому сдвигу, затрудняет деятельность органов пищеварения, вызывает понос, жировую инфильтрацию печени, угнетает и без того часто пониженную секрецию желудка и аппетит. Быстрая насыщаемость ведет к недостаточному введению в организм белков, витаминов и минеральных веществ. В настоящее время обоснована целесообразность некоторого ограничения количества жиров в рационе в период активизации туберкулезного процесса (до 1 г на 1 кг массы тела) и нормального количества жиров (1,5 г на 1 кг массы тела) в фазе ремиссии.

Следует отдавать предпочтение сливочному маслу и растительным жирам. Последние являются основным источником незаменимых жирных кислот.

При туберкулезе наблюдается повышенная потребность в витаминах (ретинол, аскорбиновая кислота, эргокальци-ферол, тиамин, рибофлавин, пиридоксин, ниацин), особенно при наличии поражения органов пищеварения (энтероколит, гастрит, гепатит и т. д.), которые затрудняют усвоение витаминов. Недостаток некоторых витаминов (пиридоксин, аскорбиновая кислота и др.) может вызываться применением ряда антибактериальных средств (ПАСК-натрий, фтивазид, изониазид, ларусан и др.). В эксперименте на животных доказана повышенная восприимчивость к туберкулезу при отсутствии в пищевом рационе витаминов (И. Я. Гольд-берг). Обеспечение организма достаточным количеством витаминов оказывает благотворное влияние на течение туберкулеза.

Обеднение организма кальцием, его противовоспалительное и десенсибилизирующее влияние определяют необходимость обогащения рациона солями кальция за счет богатых ими продуктов (молоко, творог, капуста, лиственный салат, бобовые, изюм и т. д.). Лучшему усвоению кальция способствует введение его в оптимальных соотношениях с фосфором (1:1 или 2:1) и обеспечение организма достаточным количеством эргокальциферола. Фиксации кальция в тканях способствует ограничение количества соли. В период обострения туберкулезного процесса рекомендуется употреблять до 8 г и в неактивной фазе — до 12 г соли в сутки. Наличие жидкости в полостях (экссудатнвпый плеврит, эмпиема, транссудат) служит показанием к более резкому ограничению употребления соли (2—4 г в сутки), что способствует рассасыванию жидкости. Вместе с тем после больших кровопотерь, профузного поноса, частой рвоты необходимо вводить повышенное количество соли (20—25 г в сутки).

Следует обеспечивать потребность организма в других минеральных веществах (железо, магний и пр.).

Поскольку туберкулезная интоксикация способствует повышению гидрофильности тканей, необходимо избегать употребления избыточного количества жидкости.

Для повышения часто сниженного аппетита рекомендуется разнообразить меню, включать в него с учетом возможных противопоказаний стимуляторы секреции желудка (мясной бульон, рыбную уху, сельдь и др.), заботиться о высоких вкусовых качествах и красивом оформлении блюд, выработать индивидуальный режим питания с регулярным приемом пищи и употреблением основного ее количества во время снижения температуры тела. Важно создать благоприятную внешнюю обстановку во время еды (чистое и хорошо проветренное помещение, отсутствие излишнего шума, приятное соседство и т. д.), при переутомлении — кратковременный отдых перед обедом и после него, устранить возможное отрицательное влияние некоторых лекарственных средств, обеспечить организм достаточным количеством витаминов, проводить активное лечение туберкулезного процесса.

При туберкулезном поражении кишок необходимо иметь в виду возможные нарушения усвоения важнейших пищевых  веществ (белков, витаминов, кальция, фосфора, железа и т. д.), что приводит к выраженному дефициту их в организме и требует включения в рацион в значительно повышенном количестве. Важную роль в эпителизации изъязвлений кишок играет ретинол. Профузный понос определяет необходимость введения повышенного количества соли (до 20 г). В связи с плохой переносимостью количество жиров в диете целесообразно снизить. При преобладании бродильных процессов следует ограничить содержание в диете углеводов (хлеб, каши, овощи и т. д.). Для предупреждения перегрузки кишок показано более частое дробное питание (5—6 раз в сутки).

Исключаются: цельное молоко, острые блюда, копчености, ржаной хлеб, газированные напитки, квас, холодные блюда, сырые овощи, жирное мясо, консервы, маринады, сало, сырые яйца.

Разрешается:  употребление слизистых и протертых супов, некрепких бульонов, отварной рыбы, вымоченной нежирной сельди, суфле, паровых котлет, фрикаделей, тефтелей из нежирных сортов мяса, различных каш, пудинга, пшеничных сухарей, некислого творога, неострого сыра, белкового омлета, сливочного масла, протертых овощей (морковь, тыква, картофель, кабачки и пр.), варенья, киселей, желе, сырых овощных и фруктовых соков, отвара шиповника.

При туберкулезном поражении почек следует исключить из употребления раздражающие их продукты (перец, горчицу, хрен, редьку, алкоголь, копчености, консервы).

При экссудативном плеврите необходимо вносить коррективы, изложенные в соответствующем разделе (см. с. 286).

При туберкулезном поражении гортани и носоглотки особенно важно обеспечить организм повышенным количеством ретинола, так как он способствует восстановлению поврежденного эпителия слизистой. Рекомендуется медленный прием пищи в жидком, желеобразном, хорошо протертом и кашицеобразном виде. Запрещается раздражающая пища (острые, соленые, маринованные, квашейые продукты, горчица, перец, уксус, хрен, холодные и горячие блюда). Рекомендуется употребление слизистых супов, некрепких застывших бульонов, процеженного студня, жидких молочных каш, некрутого картофельного пюре, молока, некрепкого кофе, чая с молоком.

При туберкулезе костей и суставов следует особенно заботиться об обеспечении организма повышенным количеством кальция и фосфора. Для лучшего усвоения солей кальция показано достаточное содержание в рационе эргокаль-циферола, которое может, в частности, обеспечиваться за счет употребления рыбьего жира.

При туберкулезном поражении кожи (волчанка) рекомендуется умеренное ограничение углеводов, соли (до 3—5 г) и введение в повышенном количестве витаминов (ретинол, аскорбиновая кислота, эргокальциферол).

Поражение печени определяет целесообразность исключения яичных желтков, жирного мяса, рыбы и овощей, сдобного теста, копченостей, острых блюд, крепкого кофе, алкогольных напитков.

При кровохаркании важно обеспечить организм повышенным количеством витаминов (аскорбиновая кислота, филлохиноны), солями кальция и при больших кровопотерях — повышенным количеством соли (до 20—30 г в сутки). Рекомендуются   в охлажденном виде кисели, фруктовые и ягодные желе, протертый творог с молоком, сливки, яйцо всмятку, жидкая манная молочная каша, прохладное питье (томатный сок, подкисленная лимонная вода и т. д.).

При осложнении туберкулеза легких легочно-сердечной недостаточностью показано ограничение жидкости, соли, обогащение рациона солями калия, проведение разгрузочных дней (более подробно см. «Хроническая недостаточность кровообращения», с. 254).

При осложнении туберкулеза в стадии альбуминурии без отеков суточный рацион должен содержать на 1 кг массы больного до 2 г белка, количество жиров и углеводов в соответствии с характером основного процесса. Наличие отеков требует резкого ограничения соли (2—4 г). При азотемии показано снижение количества белка в рационе (более подробно см. «Хроническая недостаточность почек», с. 270).

При назначении лечебного питания больным, страдающим туберкулезом, берется за основу диета №  11.

Примерное однодневное меню для больных туберкулезом легких со сниженной реактивностью и вялым течением болезни. 1-й завтрак: пудинг творожный (130 г), каша гречневая молочная (220 г), чай (200 мл). 2-й завтрак: творог кальцинированный (100 г), мусс из кураги (125 г). Обед: бульон с пельменями (500 г), бифштекс жареный с овощами (70 г), компот из яблок без сахара (180 г). Полдник: яйцо всмятку (1 шт.), отвар шиповника (200 мл). Ужин: отварная рыба, запеченная с картофелем (250 г), морковное пюре (200 г), чай с лимоном без сахара (180 мл). На ночь: кефир (200 г). На весь день: хлеб пшеничный (200 г), хлеб отрубный (150 г), сахар (30 г).

К числу распространенных методов диетотерапии при туберкулезе относится кумысолечение. Один литр кумыса из кобыльего молока обеспечивает организм 1633 кДж (390 ккал) и содержит белка 16 г, жиров 10 г, лактозы 50 г, аскорбиновой кислоты 90 мг и около 20 г спирта. Рекомендуется назначать кумыс по одному стакану 5—6 раз в день. Кумысолечение противопоказано при остропротекающих и хронических нагноениях в легких и плевре (абсцесс, бронхоэктазы, пиопневмоторакс), язвенной болезни и гастритах с повышенной желудочной секрецией, заболеваниях печени, преобладании бродильных процессов в кишках, болезнях обмена (сахарный диабет, подагра, ожирение), неврозах с выраженной лабильностью вегетативной нервной системы, гиперфункции щитовидной железы, недостаточности кровообращения II—III стадии, туберкулезе кишок и почек.